Складанасці паразумення: выпадкі, калі падабенства беларускай і ўкраінскай моваў можа быць падманлівым

Ілжэсябры перакладчыка: дзе беларус і ўкраінец могуць непаразумецца

Нягледзячы на падабенства ўкраінскай і беларускай моваў, часта можна не проста не паразумецца, а нават і заблытацца ў значэннях, здавалася б, на роўным месцы. Так кароткі выраз «шмат сала» беларус і ўкраінец зразумеюць па-рознаму. Паспрабуем разабрацца ў падобных выпадках. 

Беларуская і ўкраінская мовы блізкія не толькі структурна, але і лексічна. Таму абодва народы могуць разумець гаворку адно аднаго, нават без вывучэння мовы суседа. Абсалютная большасць слоў у нашых мовах гучаць альбо аднолькава, альбо з нязначнай розніцай. Усё ж гэтае лексічнае падабенства часам можа нашкодзіць, як у выпадку са словам «шмат». Хоць яно выглядае ідэнтычна ў абедзвюх мовах, усё ж значэнне мае рознае: «многа» ў беларускай і «кавалак» ва ўкраінскай мове. 

Такія словы ў публіцыстыцы часта называюць «ілжэсябрамі перакладчыка», бо яны могуць сапраўды лёгка перакруціць сэнс перакладу пры недастаткова пільным падыходзе. Лінгвісты ж акрэсляюць падобныя словы як міжмоўныя амонімы. Аманімія — нярэдкая з’ява што ў беларускай, што ва ўкраінскай мове. 

Амонімы – вонкава аднолькавыя словы, якія не маюць нічога агульнага ў лексічным значэнні. Іх лёгка адрозніць ад мнагазначных словаў, значэнні якіх усё ж маюць лагічную сувязь. Напрыклад, прыметнік «залаты» мае некалькі значэнняў: а) зроблены з золата, б) бліскуча-жоўты, падобны да золата колерам, в) добры па сваіх якасцях, г) дарагі і г. д. Апошнія два значэнні — пераносныя, але ж лагічна звязаныя з першым. А вось слова «бор» мы можам разумець як лес, як хімічны элемент і нават як інструмент у стаматалогіі. Гэта не значэнні аднаго слова, а розныя словы, якія гучаць і пішуцца абсалютна аднолькава — прыклад поўных лексічных амонімаў у беларускай мове. Амонімы могуць быць і няпоўнымі: супадаюць толькі ў гучанні (грып і грыб), у напісанні (каса — значэнне будзе залежыць ад націску) ці ў пэўных формах (вусны — супадае пачатковая форма назоўніка і прыметніка).

Можна казаць і пра аманімію, супастаўляючы дзве розныя мовы. Некалі ў Мінску насупраць будынка Камітэта дзяржаўнай бяспекі адчынілася цырульня пад лагічнай для цырульні назвай «Cut». Вось ён, міжмоўны амонім, хоць «кат» у нашай мове нясе зусім іншае значэнне. Камічнасці сітуацыі з цырульняй дадала шыльда з кірылічнай транслітарацыяй назвы папросту насупраць галоўнага карнага органа рэжыму Лукашэнкі. 

Ды ўсё ж такія аднолькавыя ў гучанні словы наўрад ці паўплываюць на разуменне ангельскай мовы. Чаго не скажаш пра ўкраінскую. 

Напрыклад, «разважыць» у беларускай — абмеркаваць, падумаць. «Розважити» ва ўкраінскай — насмяшыць, пацешыць. Адпаведна і з вытворнымі словамі: развагі для беларуса — думкі аб нечым, а для ўкраінца — тое, што весяліць, забавы.  

Перш, чым працягнуць пералік падобных «ілжэсяброў перакладчыка», прапаную крыху занурыцца ў наш першы прыклад. Каб зразумець, адкуль вынікае розніца ў значэннях, след звярнуцца да этымалогіі (паходжання слова). Што беларускі, што ўкраінскі этымалагічныя слоўнікі адсылаюць нас да слова «вага», што прыйшло са стараверхненямецкай мовы, імаверна праз польскую, і мае ўжо аднолькавае значэнне. Таму нас цікавіць акурат шлях ад «вага» да «развага» ў беларускай і «розвага» ва ўкраінскай мовах. 

Вось, што кажа ўкраінская этымалогія: «Розвиток значень проходив, очевидно, так: «обміркувати складну ситуацію» → «зіставити в думці всі сторони ситуації, ніби зважити їх на вагах» → «знайти вихід з неприємної ситуації» → «утішити».

У беларускай жа мове, імаверна, значэнне слова «развага» лыгічна выйшла з «узважвання розных думак». 

Яшчэ адзін прыклад: «вадкі» — той, што здольны цячы, і «вадкий» — шкодны. Справа ў тым, што ў беларускай мове слова паходзіць ад назоўніка «вада», а ва ўкраінскай — ад дзеяслова «вадити» (прычыняць шкоду), уласна і ў беларускай мове есць дзеяслоў «вадзіць», акурат з націскам на першы склад, што мае значэнне «шкодзіць», усё ж слова «вадзіць» лічыцца размоўным, а не літаратурным. 
 

багацце — матэрыяльныя каштоўнасці, маёмасць, набытак

багаття — вогнішча, полымя

выстава — прадметы, выстаўленыя для агляду

вистава — спектакль, п’еса

гадаць — варажыць

гадати — думаць, марыць

гайка — металічная дэталь

гайка — затрымка

галасаваць — аддаваць голас, удзельнічаць у галасаванні

галасувати — моцна крычаць

гаркавы — трохі горкі

гаркавий — той, хто невыразна вымаўляе гукі

гаспадарка — сукупнасць вытворчых адносінаў

господарка — жанчына, якая займаецца гаспадаркай, гаспадыня

дыван — тканы выраб

диван — канапа

ззяць — свяціцца, зіхацець, блішчаць

зяяти — быць шырока адкрытым, выяўляючы сваю глыбіню

злыдзень — шкодны чалавек, ліхадзей

злидень — бедны чалавек, жабрак

ліс — самец лісы

ліс — лес

ліса — драпежная жывёла

ліса — плот, агароджа з галін

мана — хлусня, няпраўда

мана — уяўны вобраз нечага, прывід

месца — прастора, мясцовасць

місто — горад

ракавы — фатальны

роковий — штогадовы

спіс — пісьмовы пералік чаго-небудзь, рукапісная копія

спис — дзіда, кап’ё

трус — жывёла, землетрасенне, баязлівы чалавек

трус — вобшук, ператрус

трыванне — здольнасць трываць, цярпліва пераносіць што-небудзь, граматычная катэгорыя

тривання — працягласць

шмат — многа, у вялікай колькасці

шмат — кавалак чаго-небудзь

удача — поспех

вдача — характар

Варта ўлічыць, што ў наведзеных прыкладах мы параўноўвалі асноўныя, найбольш шырокія значэнні. У той жа час большасць з наведзеных словаў з’яўляюцца мнагазначнымі ў сваіх мовах, і ўсё ж значэнні могуць супадаць. Так, напрыклад, тое ж «шмат» і ва ўкраінскай мове можа азначаць вялікую колькасць. Але тут гаворка не пра літаратурную мову, а пра дыялекты.